Ambtshalve toetsing is door het Hof van Justitie EU geïntroduceerd in het arrest Océano (2000). Toen werd voor de eerste keer beslist dat de rechter bepalingen in consumentenovereenkomsten ambtshalve kon toetsen aan de Richtlijn oneerlijke bedingen. De ambtshalve toetsing beperkt zich inmiddels niet meer tot oneerlijke bedingen, maar strekt zich uit tot alle consument beschermende EU-richtlijnen. De Hoge Raad heeft in het arrest Telefoon II (2016) beslist dat de verplichting tot ambtshalve toetsing zelfs geldt voor nationale consumentenrechtelijke bepalingen.
Ambtshalve toetsing verwijst naar de praktijk waarbij de rechter proactief de wettigheid en eerlijkheid van algemene voorwaarden beoordeelt, zelfs zonder dat de gedaagde procespartij daarom vraagt.
De juridische basis voor ambtshalve toetsing is terug te vinden in de Richtlijn betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten van de Europese Unie (Richtlijn 93/13/EEG). Met Richtlijn 93/13/EEG worden consumenten in de Europese Unie (EU) beschermd tegen oneerlijke bedingen en voorwaarden die kunnen zijn opgenomen in standaardovereenkomsten voor goederen en diensten die zij kopen. Richtlijn 93/13/EEG is inmiddels gewijzigd bij Richtlijn (EU) 2019/2161, die tot doel heeft de EU-consumentenwetgeving te moderniseren en de handhaving ervan te verbeteren. Met de Wijzigingsrichtlijn (EU) 2019/2161 worden lidstaten verplicht om doeltreffende, evenredige en afschrikkende sancties in te voeren toepasselijk voor inbreuken op de regels inzake oneerlijke bedingen in overeenkomsten, op basis van een reeks parameters.
Deze richtlijn vereist dat rechters ambtshalve toetsen of algemene voorwaarden oneerlijk zijn. Oneerlijke bedingen in algemene voorwaarden zijn bepalingen of clausules die een significant onevenwicht creëren in de rechten en verplichtingen van de partijen ten nadele van de consument, zonder dat zij voldoende mogelijkheid hebben gehad om deze te onderhandelen. Dergelijke bedingen zijn vaak ongeldig en kunnen worden aangevochten. Hier zijn enkele voorbeelden van oneerlijke bedingen in consumentenzaken:
- Volledige aansprakelijkheidsuitsluiting: Een beding dat de leverancier of dienstverlener volledig vrijwaart van elke vorm van aansprakelijkheid, zelfs in het geval van grove nalatigheid of opzettelijke schade.
- Een eenzijdig wijzigingsbeding: Een beding dat de leverancier het recht geeft om eenzijdig de voorwaarden van het contract te wijzigen, zonder instemming van de consument.
- Onredelijke opzegtermijnen: Een beding dat de consument of kleinere contractpartij verplicht om een langere opzegtermijn in acht te nemen dan de leverancier zelf.
- Automatische contractverlenging: Een beding dat het contract automatisch verlengt zonder dat de consument actief akkoord heeft gegeven voor deze verlenging.
- Dubbele standaardclausule: Een beding dat een ongelijke verdeling van rechten en verplichtingen teweegbrengt, waardoor de consument of contractpartij in een nadelige positie komt.
- Onredelijke schadevergoeding: Een beding dat de consument of contractpartij verplicht om een buitensporig hoge schadevergoeding te betalen in geval van contractbreuk.
- Geheimhoudingsbeding: Een beding dat de consument verbiedt om negatieve ervaringen of recensies openbaar te maken.
- Forfaitaire boetes: Een beding dat een vaste boete oplegt ongeacht de werkelijke schade, wat kan leiden tot buitensporige sancties.
- Administratiekosten: Een beding dat bepaalt dat administratiekosten in rekening zullen worden gebracht bij het versturen van herinneringen en aanmaningen in het geval van overschrijding van de betalingstermijn.
- Incassokosten: Een beding dat bepaalt dat 15% incassokosten in rekening zal worden gebracht in geval van overschrijding van de betalingstermijn, zonder daarvoor een nadere aanmaning of ingebrekestelling voor noodzakelijk is, terwijl voor consumenten de incassokosten bovendien conform het Besluit vergoeding voor buitengerechtelijke incassokosten berekend dienen te worden.
Het is belangrijk om te benadrukken dat de geldigheid van algemene voorwaarden afhankelijk is van de wetten en voorschriften in elk rechtsgebied. De lijst hierboven is geen uitputtende lijst, maar het illustreert enkele voorbeelden van clausules die met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid als oneerlijk kunnen worden beschouwd.
Wanneer een rechter ambtshalve toetst, onderzoekt hij of de algemene voorwaarden redelijk en transparant zijn. Transparantie betekent hier dat de voorwaarden duidelijk en begrijpelijk moeten zijn voor de gemiddelde consument. In geval van twijfel over de betekenis van een bepaling uit de algemene voorwaarden, prevaleert de voor de consument gunstigste interpretatie. Indien een van de bepalingen uit de algemene voorwaarden als oneerlijk wordt bevonden, kunnen de algemene voorwaarden door de rechter geheel of gedeeltelijk nietig worden verklaard.
Voorbeeld:
Stel er staat in de algemene voorwaarden een bepaling dat bij verzuim onverwijld tot invordering van de openstaande factuur over zal worden gegaan, waarbij aanspraak gemaakt zal worden op vergoeding van de buitengerechtelijke incassokosten conform de staffel uit het ‘Besluit vergoeding voor buitengerechtelijke incassokosten’.
Stel dat er daarnaast in de algemene voorwaarden een bepaling is opgenomen waarin staat dat bij niet tijdige betaling een bedrag ad € 12,50 terzake administratiekosten in rekening zal worden gebracht voor het versturen van herinneringen en/of aanmaningen.
In dit geval zal de rechter in het kader van de ambtshalve toetsing de algemene voorwaarden nietig verklaren omdat de bepaling aangaande administratiekosten als oneerlijk zal worden aangemerkt. Dat betekent dat ook de bepaling met betrekking tot de buitengerechtelijke incassokosten nietig is, hetgeen tot afwijzing van de buitengerechtelijke incassokosten zal leiden, hetgeen uiteindelijk tot gevolg heeft dat een bedrijf als opdrachtgever de buitengerechtelijke kosten voor eigen rekening moet nemen.
De achtergrond van ambtshalve toetsing ligt in de bescherming van de consument. Veel consumenten hebben niet de juridische kennis of middelen om de geldigheid of eerlijkheid van algemene voorwaarden te betwisten. Door ambtshalve toetsing kunnen rechters de belangen van consumenten beschermen, zelfs wanneer deze niet in staat zijn om zelf actie te ondernemen.
Aan de andere kant legt ambtshalve toetsing ook een bepaalde verantwoordelijkheid bij bedrijven. Het dwingt hen om hun algemene voorwaarden eerlijk en transparant te maken, en stelt hen bloot aan juridische gevolgen als zij proberen om consumenten op oneerlijke wijze te binden.
Ambtshalve toetsing is een instrument in de handhaving van het consumentenrecht en contractrecht. Het is bedoelt om een eerlijk speelveld te creëren tussen consumenten en bedrijven en is bedoelt om de nadelige gevolgen van de door bedrijven gebruikte algemene voorwaarden voor consumenten te voorkomen.
Voor bedrijven kunnen er enkele specifieke nadelen zijn aan ambtshalve toetsing. Bedrijven moeten zich bewust zijn van deze nadelen en zij moeten strategieën ontwikkelen om hiermee om te gaan. Algemene voorwaarden moeten beoordeeld en getoetst worden om te voorkomen dat bedingen uit algemene voorwaarden terzijde worden geschoven omdat ze onevenredig nadelig voor de consument beoordeeld worden en er bijvoorbeeld sancties worden opgelegd met financiële consequenties of nog erger dat overeenkomsten nietig verklaard worden.
Wij adviseren onze cliënten, die zaken doen met consumenten, dan ook dringend om hun algemene voorwaarden te laten beoordelen en waar nodig te herzien. Schuldeisers moeten zich goed voorbereiden op juridische procedures om eventuele uitdagingen met betrekking tot ambtshalve toetsing aan te pakken.
